Paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing

Inleiding

Weerstandsratio en kengetallen
De weerstandsratio van de gemeente komt eind 2024 uit op 4,7 en is te kwalificeren als "uitstekend"; de gemeente heeft voldoende weerstandscapaciteit in het geval van voordoen van de onderkende risico's. De weerstandsratio toont een daling ten opzichte van 2023, als gevolg van de actualisatie van de risico's en aanpassing van de rekenmethodiek in 2024.

De kengetallen laten een positieve ontwikkeling zien ten opzichte van opzichte van eind 2023. Dit is het gevolg van een betere schuldpositie van de gemeente.

Doorontwikkeling risicomanagement
Het risicomanagement voor de gemeente Houten maakt een ontwikkeling door. Het monitoren en beheersen van risico's wordt verder ingebed in de P&C cyclus door het jaar heen. Hierdoor blijven risico's in beeld en worden deze actief gevolgd en beheerst.
Ook de bijbehorende paragrafen in de P&C producten worden omgevormd, met als doel een scherper beeld te geven van de risico's en risicobeheersing voor de gemeente Houten.

De paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing start met een toelichting op het risicoprofiel. In het vervolg hiervan zijn de risico's kwantitatief weergegeven en is een evaluatie gemaakt van het weerstandsvermogen.

Ontwikkelingen in het risicoprofiel

Voor het behalen van onze (gemeentelijke) doelstellingen en het bewaken van de financiële positie van de gemeente Houten is inzicht gewenst in (financiële) risico’s en de mogelijkheden om deze tegenvallers op te vangen.

Een risico is een kans op het optreden van een gebeurtenis met een bepaald gevolg dat een positief of negatief effect (schade) kan veroorzaken. De kans dat een gebeurtenis zich voordoet en de mate waarin het gevolg zich voordoet zijn onzeker. Door middel van het systeem van risicomanagement prioriteert, analyseert en beoordeelt de organisatie risico's.

Om inzicht te geven in het actuele risicoprofiel worden hieronder de risico's op hoofdlijnen toegelicht inclusief de huidige ontwikkelingen die daarop van invloed zijn.

Uitdagende politieke en financiële context
De gemeente Houten moet balanceren tussen beperkte financiële middelen, groeiende verantwoordelijkheden en een uitdagend politiek en maatschappelijk landschap en tegelijkertijd de dienstverlening op peil houden en het vertrouwen van onze inwoners behouden.

Een belangrijke uitdaging is de financiële krapte en onzekerheid in de komende jaren. Vanaf het ravijnjaar 2026 zoekt de gemeente naar een flinke besparing op de begroting. Dit dwingt de gemeente tot pijnlijke keuzesin een uitdagende politieke context. Tegelijkertijd heeft de gemeente een sleutelrol in de aanpak van grote maatschappelijke uitdagingen, zoals een groeiende woningnood, de energietransitie en een toenemende zorgvraag, waarvoor ook investeringen nodig zijn.

Daarnaast staat de gemeente onder druk om transparanter en inclusiever te besturen. Inwoners wensen meer inspraak in besluitvorming, bijvoorbeeld bij grote infrastructurele projecten of bezuinigingsmaatregelen. Dit doet de gemeente door participatietrajecten (zoals de Ronde van Houten) en de door te borgen dat de correcte besluitvormingsprocedures, inclusief mogelijkheid tot beroep en bezwaar gevolgd worden.

In 2024 is gebleken dat de juiste weg bewandelen ook financiële risico's, risico op imagoschade en veiligheidsrisico’s met zich mee kan brengen.

Digitale mogelijkheden
Technologische ontwikkelingen veranderen de wereld om ons heen en zorgen ervoor dat we ons werk effectiever en beter kunnen doen. Deze ontwikkelingen maken het mogelijk om processen te optimaliseren en de dienstverlening naar inwoners te verbeteren.

Met de groeiende afhankelijkheid van digitale systemen neemt ook het risico op cyberincidenten toe. Het is, ondanks getroffen beheersmaatregelen, onmogelijk om dit volledig te voorkomen. De inzet is bedoeld om de kans dat een cyberincident gebeurt te verminderen en de impact bij een incident te beperken.

Om de kansen van digitalisering te benutten en de bijbehorende risico's te beheersen, is het essentieel dat de gemeente investeert in zowel technologische als organisatorische maatregelen. Dit omvat het implementeren van geavanceerde beveiligingstechnologieën, het trainen van personeel in cyberbewustzijn en het ontwikkelen van protocollen voor incidentenrespons.

Jeugdhulp en WMO
De gemeente staat voor een aanzienlijke financiële uitdaging binnen het domein jeugdzorg en wet maatschappelijke ondersteuning (WMO). Deze uitdagingen zijn o.a. het gevolg van een groeiende zorgvraag, met complexere aanvragen, wat leidt tot intensievere en duurdere zorgtrajecten. Doordat de jeugdzorg een openeinderegeling betreft kan de gemeente tot nu toe zeer beperkt sturen op de werkzaamheden en bijkomende kosten. Daarnaast stijgen de loonkosten als gevolg van inflatie en een krappe arbeidsmarkt, wat de kosten voor zowel de eigen organisatie als voor de gemeenschappelijke regeling verhoogd.
De gemeente heeft een overschot op het WMO-budget, in overeenstemming met het landelijk beeld WMO. Dit komt door het toepassen van het VNG-voorspelmodel op basis van het jaar 2023. Hier werd uitgegaan van een veel snellere stijging van de kosten dan de werkelijkheid laat zien. De WMO geeft daarmee een positief risico op de begroting, maar de kostenstijging van 37% blijft (niet in 2026, maar in 2028). De begroting is hierop aangepast. Volgend aan de praktijk worden deze twee onderwerpen gezamenlijk geanalyseerd.
Ondanks het overschot op de WMO blijft de jeugdhulp een significante financiële uitdaging.  

Klimaatverandering
Klimaatverandering heeft een steeds grotere invloed op de werkzaamheden van gemeenten. Extreem weer zoals hittegolven, hevige regenval en droogte, en anderzijds een milder klimaat met een langer groeiseizoen zorgt voor nieuwe uitdagingen op het gebied van infrastructuur en waterbeheer. Het veranderende weer heeft ook effect op de aanwezigheid en groei van flora en fauna, wat in een aantal gevallen vraagt om specialistischer kennis en hogere frequentie van onderhoud, wat meerkosten met zich meebrengt. De precieze (langdurige) effecten van klimaatverandering zijn moeilijk in te schatten. Dit geeft een risico op de budgetten en werkzaamheden van onder andere team groenbeheer, afvalbeheer en buitenbeheer en het team infrabeheer.

Nieuwe wet- en regelgeving rondom (woning)bouwambities
De gemeente heeft ambitieuze woningbouwplannen, met een doelstelling van 4.750 extra woningen tot 2040 (Woonvisie 2022-2030).
De landelijke en provinciale wetgeving zijn van invloed op de bouwambities van de gemeente, denk hierbij aan de Omgevingswet en de provinciale ruimtelijke structuurvisie 2013-2028, die respectievelijk toezien op landelijke bouwvoorschriften en gericht is op het beschermen van het buitengebied en het concentreren van stedelijke ontwikkelingen binnen aangewezen zones.
Tegelijkertijd streeft de gemeente óók naar duurzame bouwambities die rekening houden met de uitdagingen van klimaatverandering. Het klimaatadoptieplan Houten 2022-2027 benadrukt de noodzaak om de kwetsbaarheid voor wateroverlast, droogte, hitte en overstromingen te verminderen, met als doen in 2040 klimaatbestendig te zijn. Ook stikstof wet- en regelgeving is van invloed op de haalbaarheid van bouwplannen.

Dit uitdagende landschap van nieuwe wet- en regelgeving creëert een risico op het (tijdig) behalen van de (duurzame) woningbouw ambities binnen de vastgestelde budgetten.   

Krappe arbeidsmarkt
Het binden en behouden van (nieuwe) medewerkers is een enorme uitdaging, gezien de krapte op de arbeidsmarkt en de daarbij behorende concurrentie. Het dwingt ons, nog meer dan ooit, om onze aantrekkelijkheid als werkgever te vergroten. We werken hieraan door te investeren in een krachtige en moderne arbeidsmarktbenadering.
De continuïteit in de reguliere werkzaamheden dient te worden gewaarborgd. Daarnaast is in sommige gevallen additionele capaciteit of specifieke expertise nodig om transities/ontwikkelingen mogelijk te maken. Dit geeft een grote druk op de staande organisatie als wel een onzekerheid op de personele budgetten. Gedurende het jaar wordt de invloed van deze ontwikkelingen nauw gevolgd en waar nodig via passende maatregelen beheerst.

Bovenstaande uiteenzetting geeft een beeld van het risicoprofiel en de risico’s van de gemeente op hoofdlijnen. In het onderdeel weerstandsvermogen worden de risico's specifiek gemaakt en verder uitgewerkt.

Specifieke aandacht voor beheersing van risico's in 2024

Voor het risico "Herijking gemeentefonds/verdelingssystematiek" welke in het jaar 2024 opgegeven stond voor een omvang van € 0 - € 1 miljoen hebben zich geen nieuwe feiten voorgedaan. Bij de inventarisatie voor het actuele beeld van de risico's voor deze jaarrekening is aangegeven dat dit financiële risico, zolang er geen nieuwe feiten voordoen, is afgedekt. Mogelijk komen er nieuwe berekeningen beschikbaar voor het begrotingsjaar 2027. Tot die tijd en bij uitblijven van nieuwe berekeningen is dit onderwerp geen risico.

Het risico "Vergoeding voor inzamelen verpakkingen" (€ 422.000) is inmiddels niet meer relevant. Gedurende 2024 was er (nog) geen overeenkomst tussen de VNG en Verpact. Inmiddels is deze overeenkomst gesloten en is dit risico niet meer aan de orde.

De thematiek jeugdzorg en de krappe arbeidsmarkt (zie 'ontwikkelingen in het risicoprofiel voor nadere toelichting') zijn nauwkeurig gevolgd gedurende 2024. De bijbehorende effecten op de begroting zijn via de 1e- en 2e bestuursrapportage 2024 bijgesteld en toegelicht.

Risico analyse

Voor de risicoanalyse is het nodig de risico’s te inventariseren en de kenmerken van het risico te benoemen. Deze kenmerken bestaan uit de kans dat een gebeurtenis optreedt en uit het effect dat de gebeurtenis met zich meebrengt. Door het toekennen van waarden aan de kansen en gevolgen kunnen risicoscores worden berekend. Door deze categorisering en kwantificering van risico’s is het mogelijk elk risico de vereiste aandacht te geven, op het juiste niveau te beheersen en het benodigde weerstandsvermogen te bepalen.

Naast een robuust weerstandsvermogen is een adequaat risicomanagement gewenst. Dit betekent een proactieve houding in het signaleren, herkennen en beheersen van risico’s. Concreet vullen we dit in met een periodieke screening op mogelijke risico’s, te nemen beheersmaatregelen en het gesprek met elkaar hierover.

Risico's met een kans van voordoen groter dan 60% worden in de Perspectiefnota 2026 voorgelegd met een voorstel van beheersmaatregelen en indien nodig een voorstel tot begrotingswijziging.
Daarnaast wordt begin 2025 een analyse uitgevoerd met oog op de aanstaande bezuinigingen i.c.m. een herijking van het 10-jarenperspectief van de gemeente. Eventuele risico's die hieruit volgen worden meegenomen vanaf de Perspectiefnota 2026 en verder.

De recentste weergave van de kwantitatieve risico's is geweest bij de begroting 2025 (augustus 2024). Met oog op de jaarrekening 2024 (voorjaar 2025) zijn deze risico's geactualiseerd. Onderstaande tabel laat de huidige stand van zaken zien. Dit leidt tot onderstaande matrix voor de gekwantificeerde risico's.

Toelichting bij de matrix:
Het risico wordt berekend door de kans dat het risico zich voordoet te vermenigvuldigen met het gemiddelde financiële effect van het risico. In de bovenstaande matrix wordt het aantal risico’s weergegeven dat is gedefinieerd met dezelfde risico-score. De kleuren in de matrix zijn gerelateerd aan de risicoscore en geven de urgentie aan en de mate van bestuurlijke / politieke relevantie. De kleuren lopen op met de urgentie op.